DÜNYADAN BAŞARILI KOOPERATİF ÖRNEKLERİ
ABDULLAH ÇAVUŞ/E.VERGİ MÜFETTİŞİ
Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), Birleşmiş Milletler (BM) ve diğer uluslararası kuruluşların yaptıkları araştırmalar neticesinde en çok kooperatif örgütü ile öne çıkan ilk beş ülkenin ABD, Fransa, İngiltere, İtalya ve Japonya olduğu görülmüştür.
Buradan da görülebileceği üzere, kooperatifçilik sistemi sanılanın aksine ileri Batı ekonomileri içerisinde oldukça büyük bir öneme sahiptir. Bu bilgiler kooperatiflerin; en iyi uygulama örneklerinin aslında gelişmiş pazar ekonomileri içerisinde olduğunu göstermektedir.
Birleşmiş Milletler’in tahminine göre3 dünya genelinde yaklaşık 800.000 kooperatif faaliyet göstermekte ve bir milyardan fazla kişi bu kooperatiflere ortaktır. İstihdam açısından ise kooperatiflerin dünya çapında 100 milyondan fazla kişiye iş imkânı sağladığı tahmin edilmektedir.
Avrupa Birliği içerisinde ise yaklaşık 165 milyonu aşkın kooperatif ortağı ile 250.000 kooperatif bulunmakta ve bu kooperatifler aracılığıyla 5,4 milyon kişiye iş imkânı sağlanmaktadır.
Kooperatifler , Almanya ‘daki en çok üyeye sahip ekonomi kuruluşları ve Alman manevi kültürel mirasının bir parçası sayılıyorlar. Kooperatifçilik hareketinin kurucusu sayılan Friedrich Wilhelm Raiffeisen, şundan emindi: “Tek kişinin yalnız başına başaramadığını çok kişi birlikte başarır”. Günümüzde Almanya’da 20 milyonu aşkın üyeye sahip 7500 kooperatif kuruluşu var.
Kanada’da her üç kişiden biri bir kooperatife üye.
Fransa’da kooperatifler 700.000 kişilik istihdam sağlıyorlar.
Japonya’da çiftçilerin yüzde 91’i kooperatiflerde örgütlü.
Kuveyt’teki perakende ticaretin yüzde 80’i tüketim kooperatiflerinden oluşuyor.
Bolivya’da ulusal birikimlerin dörtte biri kooperatifler tarafından yönetiliyor.
Kooperatifler; geleneksel olarak tarım alanında (alış ve satış), toptan ve perakende ticaret alanında, konut yapım, su, elektrik ve sağlık sektörlerinde, bankacılık ve sigortacılık alanlarında yer almaktadırlar.
Ancak, bilgi ve iletişim teknolojisi gibi sektörlerde, bakım hizmeti, el sanatları, turizm ve kültürel alanda da giderek artan biçimde yeni kooperatif kurulumları gerçekleşmektedir.
I- BM ULUSLARARASI KOOPERATİFLER YILI
Birleşmiş Milletler (BM), kooperatiflerin özellikle yoksullukla mücadeledeki ve sürdürülebilir bir sosyal ve ekonomik kalkınmadaki rollerine dikkat çekmekte ve esas olarak devletlerden kooperatifçilik için elverişli bir ortam ve alt yapı hazırlanmasını talep etmektedir.
Bu kapsamda BM Genel Kurul’unun 64. dönem çalışmaları çerçevesinde alınan 18 Aralık 2009 tarih ve 64/136 sayılı Kararı ile 2012 yılı “Uluslararası Kooperatifler Yılı (UKY)” olarak ilan edilmiştir. 2012 UKY sloganı “Kooperatif işletmeler daha iyi bir dünya kurar.” olarak belirlenmiştir.
BM’nin 2012 yılını “Uluslararası Kooperatifler Yılı” ilan etmesinin amacı, kooperatifler hakkında farkındalık oluşturmak, kooperatiflerin kurulması ve güçlendirilmesini desteklemek ve hükümetleri bu yönde teşvik etmektir.
BM’nin bu kararı; kooperatif işletme modelinin ekonomik ve sosyal kalkınmada oynadığı temel rolün tanınması, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde yaşayan insanların ekonomik ve sosyal kalkınmalarında kooperatiflere tam katılım sağlamalarının desteklenmesi ve özellikle kooperatiflerin yoksullukla mücadelede aktif rol alması anlamına gelmektedir.
II-ICA VE EURICSE TARAFINDAN 2012 YILINDA DÜNYA KOOPERATİFÇİLİK RAPORU
ICA ve EURICSE tarafından 2012 yılında dünya kooperatifçilik raporunda; 61 ülkeden toplam 2190 kooperatife ait 2010 mali yılı verileri incelenmiştir. Dünyanın değişik ülkelerinde faaliyet gösteren çok sayıda kooperatifin değerlendirilmesi, raporun önemini bir kat daha artırmaktadır.
Bu rapordan dikkat çeken bazı veriler aşağıdaki gibidir
1-Rapora konu olan kooperatiflerin 2010 yılı ciro toplamları 2.442,2 milyar dolara ulaşmaktadır.
2-Bu kooperatiflerin yoğun olarak faaliyet gösterdikleri alanların başında %28’le sigortacılık sektörü gelmektedir. Diğer sektörler; tarım %26, tüketim ve perakende %21, bankacılık ve finans hizmetleri %7, sanayi ve alt yapı %7 olarak sıralanmaktadır.
3-Raporda ele alınan kooperatiflerin kuruldukları bölgeler kıtasal olarak değerlendirildiğinde, Avrupa kıtasının 1.297 kooperatifle öne çıktığı görülmektedir. Daha sonra 558 kooperatifle Amerika kıtası ve 176 kooperatifle Asya kıtası gelmektedir.
4-Raporda yer verilen 2190 kooperatif arasında yıllık cirosu 100 milyon doları aşanların sayısı 1.478 olup, bu kooperatiflerin toplam cirosu 2.421,4 milyar dolara ulaşmaktadır. 46 farklı ülkede ortaklarının ihtiyaçlarını karşılayan bu kooperatifler hem refahın dünya genelinde daha adil bir şekilde dağılımını sağlamakta hem de yerel ekonomilere sürdürülebilir bir şekilde katkı vermektedir.
5-Kooperatiflerin ulaştığı etkinliği net bir şekilde ortaya koyan Raporda bahsedilen 2.190 kooperatifin ulaştığı 2.442,2 milyar dolarlık miktar, Dünya Bankası gayrisafi yurtiçi hasıla verileriyle karşılaştırıldığında, 2010 yılında dünyanın altıncı büyük ekonomisine karşılık gelmektedir.
III-ICA 2021 RAPORU
ICA’nın 2012 yılından beri her yıl düzenli olarak yayımladığı dünyadaki en büyük 300 kooperatif kuruluşu ile ilgili ekonomik durumun gösterildiği Global300 World Cooperative Monitor 2021 raporunun ilgili sonuçlarına göre dünyadaki en büyük 300 kooperatifin toplam cirosu yaklaşık 2,2 trilyon ($) seviyesine ulaşmıştır.
Ulaşılan bu miktar oldukça yüksek bir ekonomik değeri ifade etmektedir ki kooperatiflerin elde ettiği bu ciro G20 ülkelerinden Güney Afrika, Avustralya, Suudi Arabistan ve Kanada’nın gayri safi yurt içi hasılasını dâhi geçmiştir.
Kooperatiflerin oluşturdukları ekonomik büyüklükler de pekâlâ her ülkede aynı ölçekte değildir. Ülkelerdeki kooperatiflerin ekonomik büyüklükleri ile ilgili hazırlanan ICA Global-300/2021 raporda en büyük on kooperatifin Fransa, Almanya, Japonya ve ABD kökenli olduğu görülmektedir.
Bu ülkelerin yanı sıra raporda otuza yakın ülkeden de farklı büyüklükte kooperatifin yer aldığı görülmektedir.
Söz konusu listede yer alan;
15 kooperatif Avrupa Kıtası’nda (Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İspanya, İrlanda, İsveç, İsviçre, İtalya, Norveç ve Polonya),
4 kooperatif Güney ve Kuzey Amerika Kıtalarında (ABD, Brezilya, Arjantin ve Kanada),
8 kooperatif Asya-Pasifik Bölgesi’nde (Avustralya, Suudi Arabistan, Hindistan, Japonya, Kore Cumhuriyeti, Yeni Zelanda, Singapur ve Malezya) bulunmaktadır.
Dünyanın en büyük 300 kooperatifi çeşitli ekonomik sektörde etkin olmakla birlikte listede yer alan kooperatiflerin;
%39’u sigorta;
%31.7’si tarım;
%17.7’si toptan ve perakende ticaret;
%7’si bankacılık ve finansal hizmetler; %1’i sanayi ve kamu hizmetleri
%1’i de sağlık, eğitim ve sosyal bakım alanında faaliyet göstermektedir.
IV- DÜNYANIN EN BÜYÜK 5 KOOPERATİFİNDEN 3 Ü JAPONYADAN
ICA’nın, 2010 yılında kooperatiflerin elde ettikleri cirolarını esas alarak oluşturduğu Global-300 2012 yılı Raporu, 31/10/2011 tarihinde İngiltere/ Manchester’da düzenlenen ICA etkinlikleri kapsamında açıklanmıştır. Tarım ve gıda, tüketim ve perakende, bankacılık ve finansal hizmetler sektörlerinde faaliyet gösteren kooperatiflerin ön plana çıktığı Raporda yer alan ilk beş kooperatiften üçü Japonya’da faaliyet göstermektedir.
Listenin ilk sırasında 70,70 milyar dolar ciroya ulaşan Japon “Tarımsal Kooperatifler Sigorta Federasyonu (Zenkyoren)” yer almakta ve onu 60,88 milyar dolarlık cirosuyla bir diğer Japon kooperatif işletmesi “Tarımsal Kooperatifler Ulusal Federasyonu (Zen-Noh)” takip etmektedir.
Üçüncü sırada tüketim ve perakende sektöründe faaliyet göstererek 58,16 milyar dolarlık ciro yapan Alman “Edeka Zentrale” yer almaktadır.
Bu kooperatifi 56,87 milyar dolarlık cirosuyla ABD kökenli “State Farm Group” takip etmektedir.
Yine bir Japon kooperatifi olan “Nippon Life” da 10 milyondan fazla poliçe sahibine hizmet vererek ulaştığı 55,50 milyar dolarlık cirosuyla listede beşinci sırada bulunmaktadır.
V-ÜLKELERDEN ÖRNEKLER
1- ALMANYA
Almanya’da her çiftçi bir veya bir kaç kooperatifin ortağıdır. Zanaatkârların %60’ı, perakendeci tacirlerin %75’i ile fırıncı ve kasapların %90’ı kooperatif ortağıdır. Yalnızca bu geleneksel alanlarda değil, aksine hizmet sektöründe, bilgi işlem, medya, sağlık ve eğitim konuları olmak üzere kooperatifler birçok değişik alanda faaliyet göstermektedirler.
Örneğin; serbest çalışan mali müşavirlerin %65’ten fazlası bir kooperatifin ortağıdır.
Almanya’da kooperatif sektörüne ait 2011 yılı güncel rakamları şu şekildedir;
a-Kooperatif bankaları:
1.138 kooperatif bankası ve 13.474 şubesi,
2 kooperatif merkez bankası,
30 milyon mudi,
16,7 milyon ortak,
1.237 milyar € bilanço toplamı.
b-Kırsal Raiffeisen Kooperatifleri:
2.598 Raiffeisen kooperatifi ve 6 merkezi kooperatif işletmesi,
1,7 milyon ortak,
41 milyar € ciro.
c-Tüketici Kooperatifleri:
218 kooperatif,
1 merkez kooperatifi,
970 mağaza, 500.000 ortak,
2 milyar € ciro.
d-Yapı kooperatifleri:
1.855 kooperatif,
2,8 milyon ortak,
2,15 milyon daire ve ev (tüm kiralık konutların %10’u).

2- AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ
Kooperatifçiliğin yıllar içinde gelişerek birçok sektörde faaliyet gösterdiği
diğer bir ülke ise ABD’dir. Bu ülkede kooperatifler:
• Personel yönetimi ve toplu satın alma gibi işletmecilik hizmetleri,
• Çocuk bakımı,
• Kredi ve bireysel finansal hizmetleri,
• Ekipman, donanım ve tarım girdileri,
• Elektrik, telefon, internet, uydu ve kablo tv. hizmetleri,
• Gıda ve market hizmetleri,
• Defin ve anma töreni hizmetleri,
• Sağlık,
• Konut,
• Sigorta,
• Hukuki ve profesyonel hizmetler,
• Tarımsal ve diğer ürünlerin pazarlanması
gibi bir çok değişik alanda faaliyet göstermektedirler. Kooperatiflerin etkin olarak faaliyet gösterdikleri başlıca sektörler ise; tarım, kredi, sigorta, tarım kredisi, hizmet, elektrik üretimi, tüketim, konut ve iletişim sektörleridir.
Söz konusu 9 sektöre ilişkin 2005 yılı verilerine göre toplam 21.840 kooperatif bulunduğu, yaklaşık 155 milyon ortak olduğu, kooperatiflerde 600 binden fazla kişiye istihdam sağlandığı ve 273 milyar dolar ciro elde edildiği görülmektedir
Dünya çapında Amerikan kooperatiflerinin etkinliklerini değerlendirmek için 2006 mali yılı sonunda elde edilen veriler kullanılarak hazırlanan ICA300 2008 Yılı Raporuna bakıldığında ise, listede toplam 67 Amerikan kooperatif işletmesinin yer aldığı ve bu işletmelerin 2006 yılı toplam cirolarının 150 milyar dolar’dan fazla olduğu görülmektedir.
3- TÜRKİYE
31.06.2022 tarihi itibariyle ülkemizde 59.316 kooperatif ve 6.170.391 kooperatif ortağı bulunmaktadır.
Üst örgütlenme ise; 14.709 kooperatifin ortak olduğu 466 birlik ve 337 birliğin ortak olduğu 15 merkez birliği şeklindedir.
Bu doğrultuda, kooperatiflerin %24,7’si birlik ortağı, birliklerin ise %72,3’ü merkez birliği ortağıdır.
Ülkemizde kooperatifler, üç ayrı Kanuna göre kurulmakta ve faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bunlar:
• 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu,
• 1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu,
• 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkında Kanun’dur.
Bu doğrultuda, kooperatiflerin kuruluş, işleyiş ve denetim hizmetleri üç ayrı Bakanlık tarafından yürütülmektedir:
• Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı
• Tarım ve Orman Bakanlığı
• Ticaret Bakanlığı
VI-SONUÇ
Kooperatifçilik sektörü ile ilgili olarak yapılan açıklamalar, istatistikî değerlendirmeler ve örnek ülke uygulamaları ışığında; kooperatiflerin gerek yarattıkları istihdam gerekse ekonomik etkinlikleri ile gelişmiş ekonomilerde önemli yer tuttukları görülmektedir. “Üçüncü Sektör” olarak da nitelendirilen kooperatiflerin, topluma ve çevreye saygılı, sürdürülebilir bir işletme anlayışına sahip olmaları ve gelir dağılımında adaletin sağlanmasına olan katkılarıyla diğer işletme türlerinden ayrılmaktadırlar.
Bu nedenle, piyasa ekonomisinin hâkim olduğu pek çok ülkede, kooperatiflerin gelişmesini destekleyen ve teşvik eden yasal ve kurumsal düzenlemeler yapılmıştır.
Anayasamızın 171. maddesinde “Devlet, milli ekonominin yararlarını dikkate alarak, öncelikle üretimin artırılmasını ve tüketicinin korunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alır.” İfadesi devletimizin kooperatifçiliğe verdiği önemin ifadesi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu noktada ÜLKEMİZDE ; 2012 yılında Ticaret Bakanlığı koordinasyonunda, kamu kurumları ile sektör temsilcilerinin katkılarıyla hazırlanan ve Türk kooperatifçiliğinin geleceğine ilişkin yol haritasını çizen “Türkiye Kooperatifçilik Strateji ve Eylem Planı” çıkarılmıştır.
“Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı”nda, ülkemizin kooperatifçilik vizyonu,“Güvenilir, verimli, etkin ve sürdürülebilir ekonomik girişimler niteliğini kazanmış bir kooperatifçilik yapısına ulaşmak” olarak belirlendi. Bu vizyona uygun olarak kooperatifçilikle ilgili stratejik hedefler ortaya kondu.
Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planında, ülkemizde kooperatifçilik sektörünün sorunlarının çözümünde kamu kuruluşlarına, sektöre ve diğer aktörlere ne gibi görevler düştüğü ortaya konulmaktadır.
Strateji, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın koordinasyonunda; kooperatifçilik hizmetlerinden sorumlu Bakanlıklar, kamu kurum ve kuruluşları ile kooperatif üst kuruluşları, üniversiteler ve diğer ilgili ulusal ve uluslararası kuruluşların katkıları alınarak hazırlanmıştır.
Bu süreç katılımcı bir anlayışla yürütülmüş, çalışmalar sonucu 7 Stratejik Hedef belirlenmiş ve bu stratejik hedefler altında 36 öncelikli eyleme yer verilmiştir.
1. Kamu teşkilatlanması ve kooperatiflere hizmet sunum biçimi yeniden yapılandırılacaktır.
2. Eğitim, danışmanlık, bilgilendirme ve araştırma faaliyetleri geliştirilecektir.
3. Örgütlenme kapasitesi ve kooperatifler arası işbirliği imkânları arttırılacaktır.
4. Sermaye yapısı ile kredi ve finansmana erişim imkânları güçlendirilecektir.
5. İç ve dış denetim sistemleri tümüyle revize edilecektir.
6. Kurumsal ve profesyonel yönetim kapasitesi arttırılacaktır.
7. Mevzuat altyapısı uluslararası esaslara ve ihtiyaçlara göre geliştirilecektir.
Sekiz milyondan fazla kooperatif ortağını doğrudan ilgilendiren “Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planının uygulanması ile ülkemizde kooperatifçilik sektörünün daha güçlü, güvenilir ve verimli işleyebilmesi yönünde dünyadaki gelişmelere paralel bir biçimde değişim ve dönüşümün gerçekleştirilmesi ve ülkemizin kalkınma hedeflerine önemli katkılar sağlanması mümkün olacaktır.

Kaynakça
Gelişmiş ülkelerde kooperatifçilik uygulamaları, Ticaret Bakanlığı 2013
https://www.deutschland.de/tr/topic/ekonomi/kooperatifler-almanyadan-ve-dunyadan-ornekler
Sosyal kooperatifçilik ve kalkınma/Doktora tezi- Halil İbrahim ÖZBİLGER
Kooperatifçilik eğitimi kitabı
Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı